Karar Kriterleri

İnsan, Ömrü boyunca, hemen hemen hergün irili ufaklı, önemli Önemsiz, sonsuz sayıda kararlar verme durumunda kalır. Karar, "alternatifler" arasından en iyiyi seçmeye yönelik olmalıdır, bu. sebeple de işletmecilik alanında son yıllarda optimizasyon "Eniyileme teknikleri" konusu çok önem kazanmıştır.

 

"Eniyileme" kelimesinin ifade ettiği husus, mevcut mes'elenin bünyesine bağlı olmaktadır. "Örnek" olarak şunlar sıralanabilir: 1. Konu kazanç ise, en iyilime dendiğinde mevcut şartlar altında net gelirin maximizesi (azamî kılınması; en çoklanması) anlaşılır. Bu da gelir ile gider (y., maliyet) arasındaki müsbet (pozitif) farkın en büyüklenmesi demektir, ki müteşebbisin başlıca amacıdır. 2. Konu zarar ise, bu durumda eniyileme, zararın -gelir ile gider arasındaki menfi (negatif) farkın- minimiz esi (asgari kılınması, en küçüklenmesi) manasına gelmektedir. Bu fark sıfıra in dirile bildiğin de zarar ortadan kalkar ve başa baş'a erişilmiş bulunur; y., gelir ile giderin eşit olduğu durum. 3. Konu maliyet ise, burada eniyileme terimi maliyetin minimizasyonu (en küçüklenmesi, asgariye indirilmesi) keyfiyetini belirtir. Ancak maliyet sıfıra inince minimum olur ki işletme veya şahsî gayretin de ortadan kalkmasıyla mümkündür, "hedef" elbette bu değildir. O halde, hem faaliyetin sürdürülmesi, hem de maliyetin minimum kılınması, takibe den açıklamalardan sonra belirlenecektir. Maliyetin Tarifi: Maliyet, fizikî veya fizikî olmayan ekonomik imkânların edinilmesi veya ortaya konulmasında isteyerek elden çıkartılan yahut çıkartılacak olan hesaplanmış bir değer tutarına ilişkin genel bir terimdir. Maliyetin tasnifi bir yana bırakılarak (1) maliyet fonksiyonları hakkında kısaca bilgi verilmesi yerinde olacaktır. Maliyet, herşeyden önce, üretim (hizmet de olabilir) miktarına bağlıdır; bu sebeple ikisi arasındaki bağıntı da, yine miktara bağlı olarak, "doğrusal", kuadritik, daha yüksek dereceli, logaritmik, üstel, hiperbolik olabilmektedir. Fonksiyonun şekli nasıl olursa olsun, toplam maliyet C, üretimden doğan maliyetler ile üretimden bağımsız sabit maliyetin toplamına eşittir: Burada, Xi girdilerin (input) miktarını, Pi onların birim maliyetlerini, F ise genel giderleri (sabit) temsil etmektedir. Üretimden doğan maliyete, değişken maliyet denir ki başlıca iki unsuru ihtiva eder, doğrudan işçilik ve doğrudan malzeme. Bu kısa bilgiden sonra, müteşebbisin asgariye indirmeye çalışacağı maliyet birim başına maliyet olup, ortalama maliyet adı verilmektedir, AC. Ortalama maliyet toplam maliyetin üretim miktarına bölünmesiyle bulunur. Dnk. (2)'de, TVC: Toplam değişken (üretimden doğan) maliyet V : Birim değişken maliyet, f : Birim başına genel gider payı. Birim başına maliyeti minimum kılan üretim miktarı için "Optimal"dır, denilir. Bu miktardan daha az veya daha fazla üretilmesi birim maliyetini artırır. Mevzu edilen optimal üretim miktarını tesbit için matematikten faydalanılır; yani, ortalama maliyet fonksiyonunun miktara göre türevi sıfıra eşitlenir; bunu temin eden miktar hesaplanır. Kontrol için de bu miktar AC nin ikinci türevinde yerine yazılarak sonucun pozitif olması aranır. Sayısal (adedi) örnek aşağıdadır . 'dir, buradan ortalama maliyet, olur. Bunun türevi ise olup, sıfıra eşitlenecektir. İkinci türev, elde edilir, ki birinci türevi sıfır yapan 2400 miktarı burada yerine yazılırsa, 0,00166 bulunur ki, pozitif olduğundan AC fonksiyonunu 2400 birimin minimum kıldığım doğrular. 2400 br. üretildiğinde birim maliyeti, AC = 9650 TL. olup, daha az, yani 200 br. üretildiğinde AC=9810; daha fazla, 3000 br. üretildiğinde AC=9890 TL. olup, her ikisi de 9650 TL. dan daha pahalıdır. Bu yüzden optimal noktadan ayrılmamak gerekir. Önemli Nokta: Hedef, kazancın maksimizesi olduğunda, birim maliyetin en küçük olması hedefi gerçekleştirmez. Kazancın maksimizasyonu için kazanç fonksiyonunun, yani gelir ile maliyet arasındaki farkın türevinin sıfır, ikinci türevinin negatif olması şartı aranır, takibe dilecek yol yukarıdaki gibidir. (2) 4. Konu ulaştırma ise eniyileme çeşitli anlamlara gelir. 1- Yolcu ulaşımında, en kısa zamanda, en güvenli şekilde en ucuza bu hizmetin yerine getirilmesidir. 2- Birkaç depodan birçok satış mağazalarına ticari mal naklinde, mağazaların bütün taleplerinin minimum taşıma maliyetiyle karşılanmasıdır. Bu husus da çeşitli metotlar ve optimalite testi vardır. (3) 5- Envanter kontrolünde eniyileme, talebin belidi veya ihtimalî (olasılık) olduğuna göre, toplam envanter maliyetinin minimum kılınmasıdır ki, bu mevzuyla alakalı çeşitli metotlar sayılabilir. (4) Envanter kontrolü konusunda karar kriteri, stoklama (depoda mal bulundurma) ve ısmarlama (ya da üretime başlatma) maliyetlerinin toplamından oluşan "toplam envanter maliyetinin minimizesi"dir. Bilindiği üzere, bir depoda ne kadar çok mal bulundurulursa stoklama maliyeti de (ki, taşıma, yerleştirme, icabında yer değiştirme, sigorta, sermayenin bağlanması, bakım, bekçi gideri v.s. maliyetlerinden oluşur vetoplamı sabit farz edilir) o nisbette artar. Buna mukabil ısmarlama sayısı -(ki sabit kabul edilir- ve daktilo, yazışma, kırtasiye, posta, sekreterlik v.s. maliyetler teşekkül eder) o nisbette azalır. Belirtilen bu durumun tersi halinde ise, stoklama maliyeti düşer, fakat ısmarlama sayılan ve dolayısıyla ısmarlama maliyeti yükselir, işte, envanter kontrolünün hedefi, bu ters yönde değişen iki maliyetin toplamını minumuna indirmektir. A: Yıllık kullanılan miktar (talep) N: Yılda verilen ısmarlama sayısı (sipariş). P: Bir kere ısmarlamanın maliyeti. C: Stoklama oranı (depodaki malların genel giderler yüzdesi). O: En iyi ısmarlama tutarı (toplam envanter maliyeti). TC: Toplam envanter maliyeti (Stoklama-ısmarlama maliyetleri) olmak üzere, toplam envanter maliyeti şöyle formüle edilebilir. burada, AC/2N = stoklama maliyeti; NP = ısmarlama maliyeti gösterir. Açıklama: Yıllık talep A, yılın başında temin edilirse yılsonunda sıfıra ineceğinden ortalama mal miktarı (stok) A-O/2 = A/2 olur; şayet yılda N kere ısmarlamada bulunulursa, stok miktarı N'de biri kadar olacağından, A/2N' dir; bu stoktaki malın değeridir; ancak stoklama maliyeti, stoktaki mal ile stoklama yüzdesinin çarpımına eşit olduğu için, yıllık stoklama maliyeti AC/2N eder. Ayrıca, bir kere sipariş verme P liraya olduğundan ve yılda N kere ısmarlama yapıldığından, yıllık ısmarlama maliyeti NP eder. TC, toplam maliyetin minimizesi, yukarıdaki yapıldığı üzere, Yıllık toplam envanter maliyetinin asgariye indirilmesi için yılda kaç kere ısmarlama yapılacağını belirler. Ismarlama sayısının bu en iyi değeri TC formülünde yerine yazılırsa; elde edilir ki, stoklama maliyetinin ısmarlama maliyetine eşit gerektiğini gösterir, bunlar toplandığında, "Örnek": Bir fabrikanın kendi işçileri için ayakkabı ihtiyacı 5000 çift olup, çiftinin ortalama fiyatı 1200 TL. dir. Tedarik kaynağına yapılan her ısmarlama 1875 TL. ya mal olmakta ve stoklama oranı % 4 hesaplanmış bulunmaktadır. Bu şartlar altında, a) Yılda kaç kere sipariş verilmelidir? b) Her partide kaç çift ayakkabı bulunmalıdır? c) Yıllık envanter maliyeti en az kaç TL. dir? d) Stoklama maliyeti ve ısmarlama maliyeti nedir? Cevap: Verilen bilgilerden. A=5000(1200) = 6.000.000 TL.; C= 0.004; P-1875 TL. a) = 8 kere, yıl. 12 ay olduğuna göre, .12/8 = 1,5 ayda bir veya 45 günde bir kere ısmarlanacak. b) her partide, O = A/N = 6000000/8 = 750000 TL. lık ayakkabı, yani, 750000/1200 = 625 çift ayakkabı ısmarlanacaktır. c) Yıllık envanter maliyeti, TC = (2APC)1/2 = 2(6000000) 1875.10.04) 1/2=30.000' TL.. d) Stoklama, S - TC/2 - 15.000 TL; ısmarlama maliyeti = TC/2= 1500 TL. bulunur. NOT: Yılda 8 kereden daha az veya daha çok sayıda ısmarlama yapılırsa, envanter maliyeti her iki halde de 30.000 TL. nı aşar. Meselâ, 6 kere ısmarlama 31250 TL., 12 kere de ise, 32.500 TL. na çıkar. ____________________ (1) Akalın, S., Yönetim Ekonomisi Notlan (2) Akalın, S., Yöneylem Araştırması, Başa baş Analizi, 1979, İZMİR (3) Akalın, S, Yöneylem Araştırması (4) Akalın, S., Yöneylem Araştırması,